این سورة الاحقاف سى و پنج آیت است و ششصد و چهل و چهار کلمت و دو هزار و پانصد و نود و هشت حرف. جمله بمکه فرود آمد مگر یک آیت که در مدینه فرو آمد و خلافست که آن یک آیت کدام است، قومى گفتند: فاصْبرْ کما صبر أولوا الْعزْم. ابن عباس و قتاده گفتند: قلْ أ رأیْتمْ إنْ کان منْ عنْد الله و در این سوره دو آیت است منسوخ: یکى و ما أدْری ما یفْعل بی و لا بکمْ این قدر از آیت منسوخ است بفاتحه سورة الفتح. دیگر آیت: فاصْبرْ کما صبر أولوا الْعزْم من الرسل معنى صبر منسوخ است بآیت سیف. و در فضیلت سورة، ابى بن کعب روایت کند از مصطفى (ص) قال: من قرأ سورة الاحقاف اعطى من الاجر بعدد کل رمل فى الدنیا عشر حسنات و محى عنه عشر سیئات و رفع له عشر درجات.
حم تنْزیل الْکتاب من الله الْعزیز الْحکیم مضى تفسیره و انما کرر تنزیل الکتاب لانه بمنزلة عنوان الکتب ثم ذکر ما انزل فقال: ما خلقْنا السماوات و الْأرْض و ما بیْنهما إلا بالْحق یعنى الا بالتوحید و الوحدانیة من غیر شریک کقوله: ما لهمْ فیهما منْ شرْک و کقوله: أمْ لهمْ شرْک فی السماوات، و قیل إلا بالْحق اى بالعدل فى الخلق و قیل للحق و لاقامة الحق و أجل مسمى اى خلقه مقرونا باجل سمى الى وقت معلوم، قد سماه و ان کان قد طوى علمه عن عباده. و قیل المراد به یوم القیمة و هو الاجل الذى تنتهى الیه السماوات و الارض و هو اشارة الى فنائها و قیل الاجل المسمى، قوله: فی ستة أیام یعنى خلقها فى ستة ایام، و الذین کفروا، بالآخرة، عما أنْذروا به فى القرآن من البعث و الحساب و الجزاء، معْرضون لا یتفکرون و قیل اعرضوا بعد ما قامت الحجة علیهم.
قلْ أ رأیْتمْ ما تدْعون منْ دون الله أرونی ما ذا خلقوا من الْأرْض، اى هل خلق واحد منهم شیئا من الارض، أمْ لهمْ شرْک فی السماوات، فى خلقها و ملکها.
هذا کقوله فى سورة الملائکة: قلْ أ رأیْتمْ شرکاءکم الذین تدْعون منْ دون الله أرونی... الایة و کقوله: هذا خلْق الله فأرونی ما ذا خلق الذین منْ دونه، ائْتونی بکتاب منْ قبْل هذا، اى بکتاب جاءکم من الله قبل القرآن فیه بیان ما تقولون و برهان ما تدعون یعنى التوریة و الانجیل و الزبور و سائر کتبه التی انزلها قبل القرآن، أوْ أثارة منْ علْم،. فسروه على ثلاثة اوجه، قال الکلبى معناه او بقیة من علم یوثر عن الاولین و یسند الیهم جعله من الاثر الذى هو الباقى من الشیء. و قال قتادة، أوْ أثارة، یعنى او خاصة من علم، جعله من قول القائل استاثرت بهذا الشیء اذا ضننت به و اختصصت به نفسک. الوجه الثالث و هو قول مجاهد و عکرمة و مقاتل: او اثارة یعنى روایة عن الانبیاء تقول اثرت الحدیث عن فلان و انا آثره عنه اى ارویه اثرا و اثارة و منه قیل للخبر اثر و مأثور و منه المأثور من الدعاء. قال ابن عباس: الاثارة علم الخط، سئل رسول الله (ص) عن الخط فقال فعله نبى من الانبیاء فمن وافقه خطه، فذاک یقال معناه ان یهم الرجل بالامر بین ان یفعله او لا یفعله فیخط خطوطا من غیر تأمل و لا رویة بل بالعجلة لئلا یلحقها العدد ثم یعد فیقول لخط افعل و لآخر لا افعل الى آخر الخطوط فاذا انتهى الى افعل فعل و اذ انتهى الى لا افعل لم یفعل، و روى عن ابن عباس قال: هذا الخط علم قدیم ترکه الناس و منْ أضل معناه اى هل احد ابین ضلالا، ممنْ یدْعوا اى یعبد و قیل یطلب و یسئل، منْ دون الله منْ لا یسْتجیب له، دعاءه، إلى یوْم الْقیامة، اى یسئل شیئا لو دعاه الى یوم القیمة لم یستجب دعائه و همْ عنْ دعائهمْ غافلون یعنى الاصنام التی هى جماد لا تسمع و لا تفهم، فاجرى مجرى العقلاء فى الاخبار على زعمهم. و قیل هم الملائکة و الجن و الانس مشتغلون عنهم غیر عالمین بعبادتهم.
و إذا حشر الناس کانوا لهمْ أعْداء، هذا کقوله تعالى: یوْم الْقیامة یکْفر بعْضکمْ ببعْض و یلْعن بعْضکمْ بعْضا و کانوا بعبادتهمْ کافرین هذا کحکایة الله تعالى عنهم: تبرأْنا إلیْک ما کانوا إیانا یعْبدون.
و إذا تتْلى علیْهمْ آیاتنا بینات، واضحات الدلایل و هى القرآن، قال الذین کفروا للْحق لما جاءهمْ، یعنى القرآن، هذا سحْر مبین اى لا حقیقة له یوهم اذا قرع السمع انه شىء و لا اصل له و قیل هذا سحْر مبین اى کلام منظوم نظما دقیقا یأخذ القلوب کما یقال هو السحر الحلال. أمْ یقولون افْتراه، اختلقه محمد و اضافه الى الله کذبا، قلْ إن افْتریْته فلا تمْلکون لی من الله شیْئا، هنا تهدید لنفسه (ص) لو فعل، اى لا تقدرون ان تردوا عذابه على افترایى فکیف افترى على الله من اجلکم، هو أعْلم بما تفیضون فیه، اى الله اعلم بما تقولون فیما بینکم و بما ترموننى به و تخوضون فیه من التکذیب بالقرآن و القول فیه انه سحر، کفى به شهیدا بیْنی و بیْنکمْ، ان القرآن جاء من عنده، و قیل معناه ان افتریته فغایة ذلک ان اخدعکم فتتبعونى و ما انتفاعى باتباعکم و انتم لا تملکون دفع عذاب الله عنى کفى به شهیدا بیْنی و بیْنکمْ، اى هو شاهدى على صدق ما ادعوکم الیه، اذ هو المرسل الیکم و هو الْغفور الرحیم فى تأخیر العذاب عنکم.
قال الزجاج: هذا دعاء لهم الى التوبة، معناه: ان الله غفور لمن تاب منکم و اسلم، رحیم به.
قلْ ما کنْت بدْعا من الرسل، البدع ما لا سابق له، و البدع و البدیع واحد مثل نصف و نصیف و جمع البدع ابداع و المعنى لست باول رسول ارسله الله و لا جئتکم بامر بدیع لم یکن لى الى مثله سابق فکیف تنکرون نبوتى، هذا کقوله: قلْ قدْ جاءکمْ رسل منْ قبْلی بالْبینات، و فى الخبر الصحیح قال النبى (ص): بعثت على اثر ثمانیة آلاف نبى، منهم اربعة آلاف من بنى اسرائیل، و ما أدْری ما یفْعل بی و لا بکمْ، علماء تفسیر در معنى این آیت مختلفاند، ابن عباس و جماعتى گفتند: این در احکام دنیاست نه در احکام آخرت که رسول خدا را معلوم بود که در آخرت، وى در بهشت است و هر کس که در دنیا او را دروغ زن گرفت در دوزخ.
اما در دنیا بوى پوشیده گشت که او را و قوم وى را چه خواهند فرمود و بر سر ایشان چه خواهد رفت از رنج و راحت و نفع و ضر. ابن عباس گفت رسول خدا در مکه بود و در خواب او را نمودند زمینى فراخ، نخلستانى که در آنجا هم درختان بود و هم آب روان و رسول بآن زمین هجرت میکرد، این خواب با یاران بگفت و یاران آن وقت در بلا و شدت بودند و در اذى و رنج، مشرکان گفتند: یا رسول الله، متى نهاجر الى الارض التی أریت؟، این هجرت ما کى خواهد بود بآن زمین که ترا نمودند در خواب؟. رسول ایشان را جواب نداد تا این آیت فرو آمد، گفت: ما أدْری ما یفْعل بی و لا بکمْ، اترک فى مکانى، ام اخرج و ایاکم الى الارض التی رفعت لى. من ندانم که با من چه خواهند کرد و نه با شما، هم درین مکه ما را بخواهند گذاشت یا بآن زمین که مرا نمودند هجرت خواهند فرمود. و گفتهاند معنى آنست که: من ندانم که در این دنیا با من چه خواهند کرد و آخر کار من بچه باز آید. بیرون کنند مرا از وطن خویش چنانک با انبیاء پیشین کردند، یا بخواهند کشت مرا چنانک قومى را کشتند از پیغمبران گذشته. و شما که یاران و مومناناید، ندانم که با من بیرون خواهند کرد یا بوطن خود بخواهند گذاشت و شما که ناگرویدگاناید و تکذیب میکنید، ندانم که شما را خسف و مسخ و غرق و هلاک خواهد بود چنانک پیشینیان را بود. آن گه گفت: إنْ أتبع إلا ما یوحى إلی، من این هیچ ندانم مگر آنچه وحى آید بمن و مرا از آن خبر کنند بوحى، و من بر پى آن وحى میروم. پس رب العالمین بوحى پاک او را خبر داد که وى را بر دشمنان نصرت باشد و دین وى بر همه دنیا غلبه دارد. و ذلک فى قوله: هو الذی أرْسل رسوله بالْهدى و دین الْحق لیظْهره على الدین کله و لوْ کره الْمشْرکون و در کار امت خبر داد که: و ما کان الله لیعذبهمْ و أنْت فیهمْ و ما کان الله معذبهمْ و همْ یسْتغْفرون.
قومى گفتند: ما أدْری ما یفْعل بی و لا بکمْ یعنى یوم القیمة. و الایة منسوخة، نسختها فاتحة سورة الفتح، قتاده و عکرمه گفتند: آن روز که این آیت فرو آمد کافران شاد شدند، گفتند کار ما و کار محمد هر دو یکسانست و او را بر ما افزونى نیست در دانش عاقبت خویش، و این دلیل است که محمد آنچه میگوید از بر خویش میگوید و از ذات خویش مىنهد، که اگر فرستاده الله بودى با وى بگفتید که چه خواهد کرد با وى و عاقبت وى چه خواهد بود، پس ما اتباع وى چون کنیم که نمیداند که با وى و با اصحاب وى چه خواهند کرد و آن گه حکم این آیت دراز بکشید، ده سال به مکه و شش سال به مدینه و منافقان مدینه همین سخن میگفتند که مشرکان مکه میگفتند، تا سال حدیبیة که رب العالمین ناسخ این آیت فرستاد: لیغْفر لک الله ما تقدم منْ ذنْبک و ما تأخر. رسول خدا عظیم شاد شد بنزول این آیت و از شادى، روى مبارک وى میفروخت و میفرمود: و لقد نزلت على الیوم آیات هن احب الى مما طلعت علیه الشمس.
یاران را گفت خبر دارید که امروز جبرئیل آمد و آیتى چند فرو آورد که نزول آن دوستتر دارم از دنیا و هر چه در دنیا است، آن گه بر ایشان خواند، إنا فتحْنا لک فتْحا مبینا لیغْفر لک الله ما تقدم منْ ذنْبک و ما تأخر الى قوله: و کان الله علیما حکیما، یاران گفتند یا رسول الله هنیئا لک قد علمنا ما یفعل بک فما ذا یفعل بنا. نوشت باد یا رسول الله این کرامت که الله با تو کرد و معلوم گشت که با تو چه خواهد کرد، گویى با ما چه خواهد کرد که یاران توایم. جبرئیل آمد و آیت آورد: لیدْخل الْموْمنین و الْموْمنات جنات الى قوله: و کان ذلک عنْد الله فوْزا عظیما منافقان مدینه و مشرکان مکه گفتند معلوم شد که با محمد و پس روان و یاران وى چه خواهد کرد، با ما گویى چه کند، فانزل الله تعالى: و یعذب الْمنافقین و الْمنافقات، الى قوله: و ساءتْ مصیرا.
قوله تعالى: قلْ أ رأیْتمْ إنْ کان منْ عنْد الله و کفرْتمْ به، هذا کلام محذوف الجواب، تقدیره: ان کان من عند الله و کفرتم به فما عذرکم. و قوله «ان» هاهنا لیس بشک کقول شعیب أ و لوْ کنا کارهین لو هاهنا لیس بشک، هما من صلات الکلام، و شهد شاهد منْ بنی إسْرائیل على مثْله فآمن الشاهد هاهنا و فى خاتمة سورة الرعد عبد الله بن سلام حبر اهل التوریة على مثْله اى على ما شهد الله علیه من تصدیق رسوله و تثبیت رسالته فى قوله: کفى بالله شهیدا. و قیل على مثله، المثل صلة، یعنى علیه اى على انه من عند الله، فآمن، یعنى فآمن الشاهد، و الفاء هاهنا تفسیر ان شهادته ایمانه و اسْتکْبرْتمْ، عن الایمان به یعنى شهد عبد الله بن سلام على نبوة المصطفى و آمن به و استکبر الیهود فلم یومنوا.
روى عن سعد بن ابى وقاص، قال: ما سمعت النبى (ص) یقول لاحد یمشى على الارض انه من اهل الجنة الا لعبد الله بن سلام
و فیه نزلت هذه الآیة: و شهد شاهد منْ بنی إسْرائیل. و قال بعضهم الشاهد من بنى اسرائیل، هو موسى علیه السلام، اى شهد موسى على القرآن فآمن به بنو اسرائیل و کفرتم یا معشر العرب بمحمد و القرآن، إن الله لا یهْدی الْقوْم الظالمین.
و قال الذین کفروا للذین آمنوا اللام هاهنا لام العلة، یعنى و قال الکافرون لاجل المومنین، و المراد بالذین کفروا الیهود، قالوا لوْ کان، ما اتى به محمد خیْرا، اى صدقا و حقا، ما سبقونا إلیْه، و لکنا اسرع الى قبوله من الذین آمنوا لانا ارباب العلم و الکتاب. و قیل المراد بهم مشرکو العرب و ذلک انه لما اسلمت جهینة و مزینة و اسلم و غفار، قالت بنو عامر و غطفان و اسد و اشجع: لوْ کان ما جاء به محمد خیْرا، ما سبقونا إلیْه، و نحن ارفع منهم حالا و اکثر مالا و هولاء رعاء الغنم. قال الله تعالى: و إذْ لمْ یهْتدوا به، اى بالقرآن کما اهتدى به اهل الایمان، فسیقولون هذا إفْک قدیم، القدیم هاهنا کقولهم: أساطیر الْأولین و هذا کقوله تعالى بلْ کذبوا بما لمْ یحیطوا بعلْمه و لما یأْتهمْ تأْویله.
و منْ قبْله اى و من قبل القرآن، کتاب موسى یعنى التوریة، إماما یقتدى به، و رحْمة، لمن آمن به و هما منصوبان على الحال، و قیل فیه اضمار اى جعلناه اماما و رحمة. و فى الکلام محذوف تقدیره: جعلنا کتاب موسى اماما و رحمة و لم یهتدوا به و هذا کتاب، اى و هذا القرآن کتاب مصدق، للکتب التی قبله. و فى مصحف ابن مسعود: «مصدق لما بین یدیه»، لسانا عربیا، یعنى بلسان عربى، و قیل منصوب على الحال یعنى یصدق التوریة و الانجیل فى هذه الحال، لینْذر الذین ظلموا قرأ ابن کثیر و نافع و ابن عامر و یعقوب، لتنذر بالتاء على خطاب النبى (ص) و الباقون بالیاى یعنى لینذر الکتاب، و بشْرى للْمحْسنین بشرى فى محل الرفع، اى هذا کتاب مصدق و بشرى للمحسنین.
إن الذین قالوا ربنا الله ثم اسْتقاموا فلا خوْف علیْهمْ و لا همْ یحْزنون أولئک أصْحاب الْجنة خالدین فیها جزاء بما کانوا یعْملون مضى تفسیره.
و وصیْنا الْإنْسان بوالدیْه حسْنا، قرأ اهل الکوفة احسانا کقوله: و بالوالدین احسانا. حملتْه أمه کرْها، اى بالمشقة و الصعوبة، یرید حالة ثقل الحمل فى بطنها لا فى ابتداء الحمل، و وضعتْه کرْها یرید شدة الطلق. قرأ اهل الحجاز و ابو عمرو بفتح الکاف، و الباقون بضمها و هما لغتان. و قیل الفتح المصدر و الضم الاسم. و قیل الفتح ما اکرهت علیه و الضم ما کرهته، و حمْله و فصاله، اى فطامه و قرأ یعقوب و فصله بغیر الف، ثلاثون شهْرا، یرید اقل مدة الحمل و هى ستة اشهر و اکثر مدة الرضاع اربعة و عشرون شهرا و لیس هذا حتما واجبا. قال ابن عباس: اذا حملته المرأة تسعة اشهر ارضعته احد و عشرین شهرا، و قیل هذه الایة خاصة لرسول الله (ص) و کان حمله ستة اشهر. و فى الایة دلیل ان الولد یلحق لستة اشهر، حتى إذا بلغ أشده اى نهایة قوته و غایة شبابه و استوائه و هو ما بین ثمانى عشرة سنة الى اربعین سنة فذلک قوله: و بلغ أرْبعین سنة، این آیت بقول سدى و ضحاک در شأن سعد بن ابى وقاص فرود آمد و قصه وى گفته آمد در سورة العنکبوت و بقول ابن عباس و جماعتى مفسران، در شأن بو بکر صدیق فرود آمد و پدر وى ابو قحافة و اسمه عثمان بن عامر بن عمرو، و مادر وى ام الخیر بنت صخر بن عمرو.
على بن ابى طالب (ع) گفت از مهاجران هیچ کس با پدر و مادر در اسلام مجتمع نشد مگر بو بکر صدیق. و رب العزة او را وصیت کرد بنیکویى کردن با ایشان اندرین آیت. و فى الخبر، رضاء الرب فى رضاء الوالدین و سخط الله فى سخطهما.
و گفتهاند بو بکر هشده ساله بود که بصحبت رسول افتاد، روایت کنند از وى گفت: من بتجارت شام میرفتم و رسول خدا در آن کاروان بود و زیر درخت سدرة فرو آمد، برابر صومعه بحیراء راهب. بو بکر گفت من بدر صومعه بحیراء شدم تا از کار دین چیزى پرسم از وى، بحیراء گفت آن کیست که زیر آن درخت سدره فرو آمد؟ گفتم محمد بن عبد الله (ص). بحیراء گفت و الله که او نیست مگر پیغامبر خداى، که من در کتاب خواندهام که بعد از عیسى بن مریم (ع) هیچ کس در سایه این درخت فرو نیامد مگر پیغامبرى که نام وى محمد است. بو بکر را تصدیق و یقین آن روز در دل افتاد و بعد از این در جاهلیت و در اسلام از رسول خدا مفارقت نکرد، و قیل لابى بو بکر أخبرنا عن نفسک هل رأیت شیئا قط قبل الاسلام من دلائل نبوة محمد (ص)، فقال ابو بکر نعم و هل بقى احد من قریش او غیر قریش لم یجعل الله علیه بمحمد فى نبوته حجة، و فى غیرها، و لکن الله هدى به من شاء واصل به من شاء، بینا انا قاعد فى فىء شجرة فى الجاهلیة اذ تدلى على غصن من اغصانها حتى صار على رأسى فجعلت انظر الیه و اقول ما هذا، فسمعت صوتا من الشجرة: هذا النبی یخرج فى وقت کذا و یوم کذا فکن انت من اسعد الناس به، فقلت بینه ما اسم هذا النبى
قال محمد بن عبد الله بن عبد المطلب الهاشمى قال ابو بکر فقلت صاحبى و الیفى و حبیبى، فتعاهدت الشجرة متى تبشرنى بخروج النبى (ص)، فلما اتاه الوحى سمعت صوتا من الشجرة: جد و شمر یا ابن ابى قحافة فقد جاء الوحى و رب موسى لا یسبقک الى الاسلام احد قال فلما اصبحت، عدوت الى النبى (ص) فلما رآنى قال یا با بکر انى ادعوک الى الله و الى رسوله، قلت اشهد انک رسول الله بعثک بالحق سراجا منیرا، فآمنت به و صدقته
قال رب أوْزعْنی این دعاء ابو بکر است آن گه که عمر وى بچهل سال رسید، چنان که گفت و بلغ أرْبعین سنة و ایمان آورد و مصطفى را تصدیق کرد، گفت: رب أوْزعْنی أنْ أشْکر نعْمتک التی أنْعمْت علی خداوند من، فرا دل و زبان من ده شکر این نعمت اسلام که مرا دادى و این کرامت که با من کردى و این نواخت که بر من نهادى و على والدی، و بر پدر و مادر من که ایشان را باسلام و ایمان راه نمود و هدایت دادى، و أنْ أعْمل صالحا ترْضاه، ابن عباس گفت عمل صالح که بو بکر، بدعاء از الله خواست و الله اجابت کرد و از وى بپسندید، آن بود که هفت کس از مسلمانان که بدست کافران در عذاب گرفتار بودند، بو بکر ایشان را باز خرید و از عذاب برهانید و ایشان را آزاد کرد. از ایشان دو مرد بودند یکى بلال بن رباح و دیگر عامر بن فهیرة. بلال غلامى بود در بنى جمح مولد، ایشان او را عذاب میکردند در بطحاء مکه، امیة بن خلف دست و پاى وى ببست و در آفتاب حجاز او را بیفکند و سنگى عظیم بسینه وى فرو گذاشت، گفت اگر از دین محمد باز گردى و الا همچنین ترا فرو گذارم تا هلاک شوى و بلال در آن حال میگفت احد، احد. بو بکر صدیق آنجا بگذشت و او را چنان دید، فرا امیة گفت: الا تتقى الله فى هذا المسکین، حتى متى. تا کى این مسکین را در عذاب گرفتار دارى از الله خود نمیترسى؟ امیة گفت تو او را باز رهان. بو بکر گفت چنین کنم. مرا غلامى سیاه است بر دین تو از وى قویتر و در کار شما مردانهتر، این را بمن ده تا تا من او را بتو دهم هم چنان کردند و بلال از عذاب بازرست و بو بکر او را آزاد کرد، مصطفى (ص) فرمود: یرحم الله ابا بکر، زوجنى ابنته و حملنى الى دار الهجرة و اعتق بلالا من ماله، و عامر بن فهیرة از قبیله ازد بود مولد ایشان، بو بکر او را بخرید و آزاد کرد و آن وقت که مصطفى (ص) و بو بکر در غار ثور بودند وى گوسفندان چرا داشت، هر شب گوسپندان بدر غار بردید و ایشان را شیر دادید و در هجرت با ایشان بمدینه رفت و عاقبت در بئر معونه شهید گشت. و از زنان مومنات پنج کس در عذاب کافران بودند، بو بکر ایشان را بخرید و آزاد کرد.
یکى زبیره. دیگر ام عیسى. سوم نهدیه با دختر وى. پنجم کنیزکى مسلمان در بنى عدى بن کعب. قوله: و أصْلحْ لی فی ذریتی، این هم دعاء بو بکر است که کار فرزندان خود را از الله اسلام خواست، و رب العزه دعاء وى اجابت کرد و همه را اسلام کرامت کرد و این کرامت از صحابه هیچ کس را نبود مگر بو بکر را.
قال موسى بن عقبة: لم یدرک اربعة النبى (ص) هم و ابناوهم الا هولاء: ابو قحافة و ابو بکر و ابنه عبد الرحمن و ابو عتیق بن عبد الرحمن بن ابى بکر، إنی تبْت إلیْک و إنی من الْمسْلمین.
أولئک الذین نتقبل عنْهمْ أحْسن ما عملوا، یعنى اعمالهم الصالحة التی عملوها فى الدنیا و کلها حسن، فالاحسن بمعنى الحسن فنثیبهم علیها، و نتجاوز عنْ سیئاتهمْ، فلا نعاقبهم و قرأ حمزة و الکسائى و حفص نتقبل و نتجاوز بالنون و احسن بالنصب، و الباقون بالیاء و ضمها و احسن بالرفع فی أصْحاب الْجنة، اى مع اصحاب الجنة وعْد الصدْق نصب على المصدر، تأویله نعدهم وعد الصدق الذى کانوا یوعدون فى قوله: وعد الله الْموْمنین و الْموْمنات جنات و قیل وعد الله على بر الوالدین قبول الطاعة بقوله: أولئک الذین نتقبل عنْهمْ أحْسن ما عملوا و نتجاوز عنْ سیئاتهمْ فقبول الطاعة و غفران الزلة مشروط ببر الوالدین.
قوله: و الذی قال لوالدیْه، یعنى و اذکر الذى قال لوالدیه اذا دعواه الى الایمان بالله و الاقرار بالبعث، أف لکما، هى کلمة تبرم یقصد بها اظهار السخط، أ تعداننی أنْ أخْرج، من قبرى حیا، و قدْ خلت الْقرون منْ قبْلی، یعنى و قد تفانت الامم فلم یرجع احد منهم الى الدنیا و لا خرج من قبره، و هما یعنى الأبوین، یسْتغیثان الله، علیه و یسألانه ان یوفقه للایمان و یقولان له: ویْلک آمنْ، بالله و البعث، إن وعْد الله، بالبعث و ثواب المومن و عقاب الکافر، حق و صدق فیقول لهما، ما هذا، الذى تدعوننى الیه، إلا أساطیر الْأولین.
ابن عباس گفت و سدى و مجاهد، که: این آیت در شأن عبد الرحمن بن ابى بکر فرو آمد پیش از اسلام وى، پدر و مادر، او را بر اسلام میخواندند و وى از اسلام سر مىباز زد و میگفت عبد الله بن جدعان و عامر بن کعب و مشایخ قریش را زنده گردانید و از خاک برآرید زنده، تا از ایشان پرسم درستى اینکه شما مىگویید و پدر و مادر وى در الله مىزارند و اسلام وى از الله بدعا میخواهند و او را تهدید میکنند که: ویْلک آمنْ تا رب العزة دعاء ایشان در وى مستجاب کرد و او را ایمان و اسلام کرامت کرد، اما عایشه و جماعتى مفسران، این قول را منکرند و میگویند.
نزول این آیت در حق کافرست که بر پدر و مادر خود عاق بود، و دلیل بر این قول آنست که بر عقب گفت: أولئک الذین حق علیْهم الْقوْل، اى وجب لهم العذاب فی أمم، اى مع امم، قدْ خلتْ منْ قبْلهمْ من الْجن و الْإنْس إنهمْ کانوا خاسرین خسروا انفسهم.
و لکل درجات مما عملوا، قال ابن عباس: یرید من سبق الى الاسلام فهو افضل ممن تخلف عنه و لو بساعة، و قیل معناه: و لکل واحد من الفریقین المومنین و الکافرین درجات اى منازل و مراتب عند الله یوم القیمة باعمالهم فیجازیهم علیها.
قال ابن زید فى هذه الایة درج اهل النار تذهب سفالا و درج اهل الجنة تذهب علویا، و لیوفیهمْ، قرأ ابن کثیر و اهل البصرة و عاصم: بالیاء و قرأ الباقون بالنون و المعنى لیوفیهم جزاء أعْمالهمْ و همْ لا یظْلمون.